Odessa, miasto nieistniejące

Olga, odeska przewodniczka z „Nieustannej wędrówki” Karla Markusa Gaussa, wpadła na sprytny pomysł. Pokazuje turystom to, czego nie ma. Amerykańskich Żydów oprowadza po nieistniejącej Odessie żydowskiej, po kilkunastu nieistniejących synagogach. Z Grekami spaceruje po nieistniejącej Odessie greckiej – obecnej już tylko w nazwie ulicy Greczeskiej. Z Niemcami –  po nieistniejącej niemieckiej z jej nieistniejącą – a jakże – pierwszą księgarnią w mieście założoną przez ich rodaka. I tak dalej. Cóż. Żydów w Odessie nie ma, Greków nie ma, nie ma  multikulturowości, nie licząc kilku knajp gruzińskich, czy azerskich i trzech czarnoskórych lansiarzy, jakich spotkałem w jednym z klubów przy wspomnianej Greczeskiej.

Można by było za to powiedzieć, że Odessa jest miastem literatury. Puszkin, Bunin, Achmatowa… No, jeszcze Mickiewicz. Ale, jak zauważa Gauss, w literaturze zawsze uchodziła za miasto przeszłości. Ot, Babel, usiłujący w „ Opowiadaniach odeskich” zachować to, co z Odessy zniknęło, jakieś dawne bary, ulice, jakichś ludzi. „Wielkim autorom odeskim wydawało się zawsze, że młoda Odessa narażona jest na groźbę zagłady” – pisze Gauss.

Właściwie nie ma też w Odessie dumy z floty, z wielkiego przemysłu, stoczni. Są w opłakanym stanie, przy czym określenie opłakany jest tu dosłowne. W parku Szewczenki, na tarasie z widokiem na port i zatokę zapamiętałem starszego mężczyznę patrzącego z rozpaczą na zdewastowane nabrzeże.

Nie ma też plaż. To znaczy jest, na przykład, Lanżeron, ale gdyby nie wymalowany na betonowej przebieralni delfin i hasło „Odessa Lanżeron Plaż”, bym się nie zorientował. Zamknięte molo, pęknięte schody, zapadnięte promenady.

Nawet z przestępczością jakoś kiepsko. Gauss sugeruje, że idzie pod rękę z handlem, a mnie jeszcze w Warszawie przestrzegano, że to bandyckie miasto, po zmroku tylko w większych grupach się chodzi, a odescy kieszonkowcy słyną ze swego fachu na całą Ukrainę. Ale żadnych podejrzanych typów nie widziałem (z wyjątkiem trzech w Cafe Szafran, ale na oko wyglądali mi na facetów załatwiających lewe pozwolenia na pracę niż gangsterów), żadnych wielkich limuzyn mknących po szerokich odeskich chodnikach na sygnale, by ominąć korki i wzbudzić respekt (strach) u mieszkańców. I żadnych złodziei. Nawet wtedy, gdy przy dworcu autobusowym wypadł mi portfel i ładną chwilę leżał w błocie. Jeśli, oczywiście, po kilku dniach spędzonych w Odessie można z pełną odpowiedzialnością to stwierdzić. Niech będzie zatem, że to pierwsze wrażenie.

I jak na pierwsze wrażenie z Odessy , tego wszystkiego w Odessie nie ma. Co zatem jest? Pustka. O ile można powiedzieć „jest” o czymś, co z samej definicji wyklucza byt. W barach – pusto. Nad morzem – pusto (wiem, jest marzec). Na odnowionych bulwarach – pusto. I na ulicach – pusto. Niby tłumy suną wzdłuż Targowej, w bok od centrum: kwiaty, jajka, mleko wprost z ulicy sprzedawane. I kłębią się przy dworcu kolejowym, wśród setek kiosków, bud i obmien waliut. Ale stara Odessa jest jak wymarła. Werandy, finezyjne balkony, ażurowe balustrady, przerdzewiałe kręte schodki i całe to art nouveau robią za przechodniów, wychodząc z kamienic na chodniki. Nocą są trochę jak ręce: wyrastają z domów, jakby chciały cię chwycić. Złapać. Szorstkie, zmurszałe miasto, nieustannie zamglone, przykurzone, ciężko dyszące. – A ja w tym czasie pył Odessy/ Wdychałem… Dni tam długo trwają – pisał Puszkin w „…Onieginie”.

Co za niezwykłe miasto! Nocny spacer po ciemnej ulicy Polskiej przynosi jednak nieoczekiwane spotkanie. Z psami. Ze sforą bezpańskich psów konkretnie. Wybiegają nagle z bramy, z mgły i przecinając nam drogę znikają w bramie po przeciwnej stronie. Białe, wyglądają trochę jak zjawa, trochę jak konie. Choć może one też nam się przywidziały.

„Nieustanna wędrówka” Karla Markusa Gaussa pochodzi z tomu „Odessa transfer. Reportaże znad Morza Czarnego” (wyd. Czarne).

Fot.: Michał Zaczyński